bywajtu

Chyba żadna kraina w Polsce nie zmieniła się pod względem geograficznym tak jak Żuławy. Dziś Żuławy są rozległym obszarem rolniczym wspartym na ramionach delty Wisły, ale jeszcze w średniowieczu były tu tylko rozlewiska i nieużytki. Przemianę spowodowały nie tylko siły natury,  powodzie, zmiany koryt rzek, nanoszenie przez Wisłę coraz to nowych żyznych osadów i zarastanie płytkich, bagiennych obszarów wodnych. Na kształtowanie się nowego krajobrazu duży wpływ mieli też ludzie, którzy osuszali podmokłe tereny, wycinali lasy i zarośla, budowali kanały i wały. Spójrzcie na mapę pokazującą, jak mogły wyglądać Żuławy przed kilkoma wiekami:

 

 

Na mapie zwracają uwagę duże zbiorniki wodne po zachodniej stronie, a po wschodniej Zalew Wiślany sięgający do dzisiejszej Stegny i ogromne Jezioro Drużno koło Elbląga, po którym pozostała już tylko trochę większa sadzawka. Inny był też układ odnóg Wisły i ich dopływów. Dzięki archeologom wiemy, że już w neolicie istniały na niektórych wyspach i wzgórkach ludzkie osady, jednakże dopiero w średniowieczu zaczęto te tereny zagospodarowywać. Na obrzeżach delty powstały ważne ośrodki handlowe i polityczne, między innymi wielkie pruskie Trusso nad Jeziorem Drużno, potem Gdańsk i Elbląg, a za czasów krzyżackich Malbork. Krzyżacy bodaj pierwsi podjęli próby osuszenia Żuław, wykopali pierwsze sztuczne kanały, postawili wały przeciwpowodziowe. Jednakże dopiero sprowadzenie w XVI wieku przez króla Zygmunta Starego na te tereny holenderskich Mennonitów spowodowało długotrwały, systematyczny proces osuszania i zagospodarowywania nieużytków. Dawne mokradła przemieniły się w poprzecinane gęsta siecią kanałów pola orne, pastwiska i łąki. Przy nich wyrastały wsie i miasteczka. Na polderach pojawiły się charakterystyczne dla regionów osadnictwa mennonickiego elementy krajobrazu kulturowego: rzędy wierzb, wiatraki pełniące rolę pomp, domy podcieniowe. Żyzne Żuławy stawały się bogatym regionem, rolniczym zapleczem Gdańska i Elbląga. 

 

Dziś niewiele zostało śladów po Mennonitach, którzy musieli opuścić te ziemie po 1945 roku. Dość powiedzieć, że z kilkudziesięciu wiatraków holenderskich zachował się już tylko jeden i to w katastrofalnym stanie. Więcej szczęścia miały domy podcieniowe, które przetrwały w wielu wsiach. Przypominają o przeszłości regionu. Podobnie jak rozsiane na całym terenie Żuław cmentarzyki z charakterystycznymi nagrobkami. Chcący dowiedzieć się więcej o dawnych mieszkańcach Żuław powinni odwiedzić Muzeum Żuławskie w Nowym Dworze Gdańskim, w którym zgromadzono wiele pamiątek po nich. Ekspozycja mówi o ich historii, religii i kulturze, ale też pokazuje osiągnięcia techniczne i gospodarcze osadników. Warto też poświęcić trochę czasu na wędrówkę po Żuławach i z bliska przyjrzeć się reliktom, jakie jeszcze pozostały. Mnie udało się dotrzeć między innymi do Palczewa, gdzie znajduje się ostatni holenderski wiatrak i ładny drewniany kościółek. Oto zdjęcia: