bywajtu

Grunty, na których gospodarowali polscy chłopi, były jeszcze na początku XIX wieku własnością szlachty. Uwłaszczenie chłopów na naszych ziemiach zostało przeprowadzone przez państwa zaborcze, przy czym każde z nich zastosowało inne rozwiązania w tej dziedzinie. Pierwsze rozpoczęły Prusy, wydając w latach 1808-1811 edykty o uwłaszczeniu w dobrach państwowych i prywatnych. Chłop mógł stać się właścicielem części uprawianej przez niego ziemi po zawarciu z panem umowy odszkodowawczej. Z reguły w zamian za zniesienie obowiązku odrabiania na szlacheckim folwarku pańszczyzny oraz otrzymanie na własność 2/3 gruntu chłop odstępował panu 1/3 ziemi.

Edykt zaniepokoił część właścicieli ziemskich, którzy obawiali się, iż zniesienie pańszczyzny poskutkuje brakiem rąk do pracy na folwarkach. W 1816 r. ograniczono więc jego stosowanie do gospodarstw sprzężajnych, czyli w praktyce tych o dużej powierzchni. Dopiero w 1850 r. ponownie umożliwiono uwłaszczanie się właścicielom mniejszych gospodarstw.

Przepisy te obowiązywały początkowo na Pomorzu i Śląsku, a w 1823 r. objęto nimi również Wielkie Księstwo Poznańskie i ziemię chełmińską. Sposób przeprowadzenia reformy poskutkował dużym rozwarstwieniem na wsi zaboru pruskiego. W 1854 roku niemal 55 proc. ziemi uprawnej w Poznańskiem znajdowało się w rękach wielkich właścicieli. Jeśli chodzi o ziemię chłopską, ponad 80 proc. gruntów znajdowało się w posiadaniu dużych gospodarstw kmiecych, około 20-hektarowych, a tylko niecałe 20 proc. – w posiadaniu gospodarstw małorolnych.

W należącej do Austrii Galicji reformę uwłaszczeniową przeprowadzono w następstwie buntów i rewolucji w latach 1846 i 1848. Władze ogłosiły uwłaszczenie patentem z 17 kwietnia 1848 r., przy czym odszkodowanie miało wypłacić szlachcie państwo. Chłopów obciążono jednak dodatkowym podatkiem, który był de facto przeznaczony na odszkodowania, tak więc to oni ponieśli koszty reformy. Jej wprowadzenie w życie potrwało około 10 lat, a stan posiadania chłopów nie uległ uszczupleniu tak jak w zaborze pruskim. 42 proc. gruntów dzierżyła nadal szlachta, resztę – chłopi.

W inny jeszcze sposób uwłaszczenie przebiegło w znajdującym się pod panowaniem rosyjskim Królestwie Polskim. Decyzję w tej sprawie ogłosił najpierw rząd powstańczy podczas Powstania Styczniowego (1863 r.), pragnąc w ten sposób przyciągnąć do niego chłopów. Niezbyt się to udało; wieśniacy nie wsparli masowo powstania. Z kolei w marcu 1864 r. uwłaszczenie ogłosiły władze rosyjskie. Zgodnie z ukazem cara Aleksandra II chłopi otrzymywali na własność wszystkie grunty, na których gospodarowali. Reforma objęła 695 tys. gospodarstw o łącznym obszarze 4,9 mln hektarów. Chłopi nie płacili panom odszkodowania; miał to zrobić skarb państwa. Podobnie jak w zaborze austriackim obarczono jednak wieśniaków nowym podatkiem. Państwo sporo zarobiło na całej operacji, gdyż z tytułu podatku ściągnięto od chłopów 110 mln rubli, a ziemianom wypłacono 64 miliony.

Małe działki ziemi otrzymała też w efekcie reformy część bezrolnych pracujących na pańskich folwarkach. Generalnie reforma zwiększyła areał ziem chłopskich w zaborze rosyjskim o ok. 8 proc. Po jej realizacji nadal około 50 proc. ziemi stanowiło jednak własność panów.

• Chłopi w Galicji, lata 40. XIX wieku Österreich Lexikon/CC-PD-Mark Chłopi w Galicji, lata 40. XIX wieku (Österreich Lexikon/CC-PD-Mark)